Arcydzięgiel (Archangelica officinalis)
Arcydzięgiel jest to roślina dwuletnia, zwana też litworem, pochodząca z północnej Europy, skąd prawdopodobnie przywędrowała z Syrii Arabskiej. Roślina o pokroju rozłożystym, kłączu stożkowatym, ciemnych i silnych korzeniach. Może być uprawiana w naszej strefie klimatycznej. Korzeń jej również wykorzystywany jest jako przyprawa. Jest to roślina lecznicza i przyprawowa, bardzo znana i ceniona, uprawiana od dawna w ogrodach przyklasztornych.
Zawiera głównie olejki lotne, cukry, związki gorczycowe, żywice i garbniki, cukry.
W kuchni stosujemy ja przede wszystkim jako roślinę dekoracyjną. z dojrzałych młodych łodyg, ściętych przed kwitnieniem rośliny, pociętych ukośnie, smaży się doskonałą, pięknie na zielono wybarwioną konfiturę - popularną np. we Francji. Konfitura ta, bardzo aromatyczna, służy do dekoracji tortów, jako dodatek do keksów, wypieków z bakaliami i innych ciast. Nalewki i wyciągi na korzeniu arcydzięgla stosuje się w małych ilościach jako dodatek aromatyzujący do kremów, napojów, tortów. Liście i korzenie są doskonałym dodatkiem do sałatek, zup, gotowanych jarzyn i sosów. z uwagi na przyjemny aromat i lekko gorzkawy smak bywa używana do sporządzania likierów.
Ciekawostki
- Jest dobrym lekiem na przeziębienia, kaszel i stany gorączkowe.
- Pomaga we wzdęciach, kolkach jelitowych, bólach żołądka (działanie polega na pobudzaniu wydzielania soków żołądkowych i zmniejszaniu nadmiernej fermentacji w przewodzie pokarmowym).
- Stosowany w połączeniu ze środkami wykrztuśnymi, wzmacnia ich działanie.
- Długotrwałe przyjmowanie arcydzięgla powinno się skonsultować z lekarzem.
- Nie powinien być stosowany u pacjentów ze skłonnościami do cukrzycy, ponieważ może on podnosić poziom cukru we krwi.
- Olejek arcydzięglowy (główny składnik) ma działanie uspokajające, a preparaty zawierające olejek wykorzystywane są pomocniczo przy bólach reumatycznych, nerwobólach i zapaleniu korzonków nerwowych.
- Termin zbioru korzenia i ogonków liściowych to październik, nasion lipiec.
Arcydzięgiel Litwor
Angelica archangelica
Arcydzięgiel litwor jest rośliną osiągającą wysokość od 1 do 2,5 m, należącą do rodziny selerowatych. Normalnie jest ziołem dwuletnim (może kwitnąć dwa razy w tym samym roku lub 4 lata pod rząd, jeśli dostarczymy mu odpowiednich warunków). Jego wysoka łodyga jest koloru fioletowo-zielonego, pusta w środku oraz podzielona. Liście arcydzięgla są zebrane w rozetę. Kwiaty wydzielają słodki zapach. Nasiona są owalnego kształtu. Mięsisty korzeń główny jest brązowy na zewnątrz, białawy w środku, i ma małe korzenie.
Łacińska nazwa "anielskie zioło" (herba angelica) wywodzi się z czasów średniowiecznych. Przypisywano temu ziołu specjalne siły broniące przeciwko truciznom i plagom. Wierzono, że arcydzięgiel chronić przed zaraźliwymi chorobami (włączając w to plagi), odpędzać siły diabelskie, dodawać energii i wpływać na długość życia, jak również neutralizować ugryzienia wściekłych psów. Pod koniec i Wojny światowej uważano także, że żucie korzenia arcydzięgla uchroni ludzi przed światową epidemią grypy.
Obecnie arcydzięgiel jest ceniony ze względu na posiadanie właściwości pobudzających na układ trawienny. Od czasów kolonialnych, aromatyczne, naturalnie słodkie łodygi były kandyzowane i używane do dekoracji ciast, itp. Podobne do selera łodygi naciowe mogą być również gotowane lub jedzone na surowo, a olejki aromatyczne wydobywane z nasion i korzeni są używane w perfumerii oraz jako środek smakowy w produkcji ginu, vermutu i różnych likierów, np. Chartreuse.
SUROWCE LECZNICZE
Całe zioło.
ZASTOSOWANIE
Arcydzięgiel litwor jest ziołem posiadającym właściwości rozgrzewające oraz odżywcze. Jest pożyteczny i skuteczny w leczeniu szerokiej gamy chorób. Wszystkie części zioła potrafią pomóc w ulżeniu np. niestrawności, dzięki właściwościom wiatropędnym zioło to przyniesie ulgę w oddawaniu gazów, jest pomocne w czasie kolki. Arcydzięgiel litwor może być również pożyteczny w przypadkach słabego krążenia, gdyż posiada możliwości polepszania przepływu krwi do obwodowych części ciała. Arcydzięgiel litwor jest uważany za szczególny środek w przypadkach choroby Bürgera, kondycji, która zawęża arterie u rąk oraz stóp. Jako delikatny środek wykrztuślny zioło to jest skuteczne w leczeniu kaszlu. Przynosi również ulgę cierpiącym na zapalenie oskrzeli, jak również łagodzi wszelkie inne dolegliwości związane z układem oddechowym. Korzenie zioła są najczęściej używane w przypadkach problemów z układem oddechowym, jak również łodygi i nasiona mogą być wykorzystywane. Olejek arcydzięglowy, który otrzymuje się z korzenia arcydzięgla, stosuje się do nacierania ciała przy bólach reumatycznych i nerwobólach. Arcydzięgiel litwor to także zioło o właściwościach antyseptycznych, uspokajających oraz średnio napotnych.
Atrakcyjne "głowy" nasienne arcydzięgla świetnie nadają się do kwiatowych bukietów.
Kulinarne
Łodygi arcydzięgla można gotować na parze i podawać z masłem, tak samo jak szparagi. Pokrojone łodygi zioła są również idealne do przyrządzania pieczonej wieprzowiny.
Pokrojone liście arcydzięgla można dodawać do rabarbaru. Liście arcydzięgla są również świetnym dodatkiem do zup, sałatek, mieszanek ziołowych oraz ryb i owoców morza.
Młode łodygi można kandyzować i używać jako dekorację do ciast i deserów. Odświeżająca herbata z arcydzięgla litwora jest sporządzana w następujący sposób: dodać 5ml lub1 łyżeczkę suszonego zioła lub 15 ml (3 łyżeczki) zmiażdżonych, świeżych liści arcydzięgla do 250 ml (1 szklanka) gotującej się wody. Pozwolić na macerowanie. Dodać miód lub sok z cytryny do smaku.
WYSTĘPOWANIE i UPRAWA
W Europie arcydzięgiel litwor możemy znaleźć na wilgotnych, górzystych i stosunkowo umiarkowanych obszarach. w Kanadzie oraz w Stananach Zjednoczonych zioło to znajdziemy niedaleko zacienionych strumyków i w wilgotnych rowach. Nie należy jednak mylić arcydzięgla litwora z tatarakiem zwyczajnym (Acore calamus), który jest bardzo inny i należy do zupełnie innej rodziny, czy z cykutą (Cicuta maculata).
Arcydzięgiel litwor jest naturalnie przystosowany do mokrych obszarów, dlatego też hodując go przy domu należy trzymać wilgotną glebę przez cały okres jego wzrostu. Lekko kwaśna gleba jest dla niego najlepsza. Rekomendowane pH dla tego zioła waha się w granicach 4.5 do 7.0.
Zioło to preferuje lekki cień, ale również będzie rosło w słońcu, zakładając, że ziemia jest dobrze spulchniona. Nasiona można sadzić na zewnątrz, jak tylko ziemia jest gotowa, na wiosnę. Nasiona muszą być świeże - tylko pod tym warunkiem będziemy mieć młode roślinki. Ponieważ arcydzięgiel nie lubi rozsadzania i źle je toleruje, nasiona należy sadzić tam, gdzie chcemy mieć roślinę. Zakupione w sklepie z nasionami nasiona arcydzięgla wymagają, aby trzymać je w lodówce przez okres 4 do 5 tygodni przed posadzeniem ich. Nasiona wysiane na jesieni otrzymają potrzebną im chłodną temperaturę w czasie zimowych miesięcy. Nasiona potrzebują słońca do wzrostu, dlatego też należy je przykryć niewielką warstwą ziemi. Arcydzięgiel litwor może być również rozmnażany poprzez ucinanie korzeni, ale rośliny, które wyrosły z nasion są uważane za lepsze. Arcydzięgiel potrzebuje przestrzeni do wzrostu - należy sadzić rośliny w odległości 0,6 do 1 m od siebie. Łodygi z kwiatami zwykle wyrastają późną wiosną w drugim roku rośliny. w miejscach chłodniejszych, gdzie arcydzięgiel litwor rośnie wolno, może on zakwitnąć dopiero w trzecim lub czwartym roku. Arcydzięgiel litwor zwykle obumiera po zakwitnięciu i wydaniu nasion, ale jeśli usuniemy kwitnącą łodygę zanim zioło będzie miało nasiona, arcydzięgiel może przetrwać następne sezony. Rośliny zostawione same sobie mogą rozsiewać się same. Arcydzięgiel jest podatny na mszyce, choroby korzenia, szczypawki.
SKŁADNIKI
Arcydzięgiel litwor zawiera: olejek eteryczny, kwas walerianowy, kwas metyloetylooctowy, seskwiterpeny, flawonoidy, garbniki. Nasiona zawierają: kumaryny. Korzeń zawiera: estrogeny, związki odżywcze, kwasy organiczne, sole mineralne (potas, cynk).
DAWKOWANIE
Wywar: wsypać łyżeczkę pociętego korzenia arcydzięgla do szklanki wody, zagotować i zaparzać przez dwie minuty. Zdjąć z ognia i pozostawić na około 15 minut. Pić jedną szklankę trzy razy dziennie.
Nalewka: brać 2 - 5 ml nalewki z arcydzięgla trzy razy dziennie.
SKUTKI UBOCZNE i OSTRZEŻENIA
Niektórzy mogą doświadczyć zapalenia skóry w kontakcie z ziołem, np. poprzez trzymanie go. Ponieważ arcydzięgiel zawiera potencjalnie szkodliwe związki chemiczne, jakimi są kumaryny, najlepszą radą jest konsumowanie zioła w umiarze. Kumaryny zawarte w arcydzięglu rozrzedzają krew, dlatego też osoby stosujące terapię przeciwkrzepliwą powinny unikać tego zioła. Ponieważ arcydzięgiel był kiedyś używany w bardzo dużych ilościach jako środek powodujący poronienia, dlatego też kobiety w ciąży lub karmiące piersią nie powinny go używać.
UŻYCIE
Pierwszego roku obrywać należy tylko kilka liści zioła. Większe ich obrywanie powoduje uschnięcie rośliny. Łodygi są obrywane w tym samym czasie; największe z nich są cenione ze względu na ich smak i budowę, i są używane do robienia konfitur. z suszonych łodyg sporządza się wywary i ziołowe herbaty: około 50 g w dwóch szklankach wody - wywar stosowany na niestrawności żołądkowe, zmęczenie lub zatrzymanie wody w organiźmie.
Kwiaty arcydzięgla są zrywane w połowie maja. Mogą być szybko suszone w cieniu i używane do herbatek ziołowych, lub można wykorzystywać świeże kwiaty w wywarach lub nalewkach na bazie alkoholu.
Nasiona są zbierane w środku lata, kiedy owoc staje się brązowatego koloru. Nasiona suszone są w cieniu lub przygotowywane w postaci nalewek - winnych, octowych lub alkoholowych: 20 g nasion w 2 szklankach wody. Jeśli przygotowujemy herbatę ziołową, należy zmniejszyć ilość nasion do 5 nasion w 1 szklance wody. Herbata taka łagodzi niestrawności żołądkowe.
Korzenie arcydzięgla zawierają również maksymalną liczbę aktywnych składników. Jest zalecane, aby korzenie były wysuszone najpierw w celu zneutralizowania psoralenów, które powodują zapalenie, podrażnienie skóry (zakładać rękawice w czasie ich zbierania). Brać 5 g korzenia w 1 szklance gotującej się wody trzy razy dziennie jako środek wspomagający trawienie, odżywczy i moczopędny.
ZBIÓR i KONSERWACJA
Młode łodygi i liście (na herbaty sporządzane ze świeżych części zioła lub na suszenie) należy zbierać wcześnie w drugim roku rośliny zanim roślina zacznie kwitnąć. Kiedy główki nasienne są prawie dojrzałe, umieścić je w papierowych torebkach. Powiesić liście i główki nasienne do wyschnięcia, następnie umieścić je w szczelnie zamkniętych pojemnikach. Korzenie arcydzięgla litwora są najlepsze do jedzenia z 1 rocznej rośliny. Korzenie wykopuje się na jesieni.
KOMBINACJE ZIÓŁ
Arcydzięgiel można mieszać z różnymi ziołami, np. na problemy związane z oskrzelami arcydzięgiel łączy się dobrze z szantą zwyczajną lub podbiałem pospolitym. Na niestrawności, gazy i brak apetytu arcydzięgiel miesza się z rumiankiem.
KONSERWA z ARCYDZIEGLA
- 250 g łodyg arcydzięgla
- 400 g organicznego cukru
- 100 ml wody
- 1 naczynie (terracotta terrine)
Pokroić łodygi na takie same długości i parować je w odrobinie wody w celu ich zmiękczenia. Wyciągnąć i obrać je zanim staną się ciemno zielone. Odsączyć i wysuszyć. Umieścić ugotowane łodygi w naczyniu. Zasypać cukrem (250 g). Trzymać przez około 3 dni. Następnie gotować miksturę przez kilka minut na dużym ogniu. Odcedzić rośliny i syrop, uważając i oszczędzając płyn. Podgrzewać znów syrop z resztą cukru. Umieścić łodygi w syropie i gotować przez kilka minut. Odcedzić i wysuszyć w chłodnym miejscu. Umieścić w szklanym słoju z dala od słońca i używać jako dekoracja do ciasta, do kompotów lub jako środek pobudzający trawienie między posiłkami.
Substancje lecznicze
Arcydzięgiel zawiera olejki eteryczne, kwasy organiczne, kumarynę.
Działanie lecznicze
Jako surowca zielarskiego używa się korzenia, kwiatów i owoców. Najbardziej znana jest nalewka i spirytus z arcydzięgla. Korzenie można kupić w sklepach zielarskich.
Arcydzięgiel przede wszystkim działa korzystnie na układ trawienny. Pobudza wydzielanie soków trawiennych i żółci. Likwiduje wzdęcia, stany skurczowe jelit i żołądka, reguluje wypróżnianie i pobudza apetyt.
Zioło to silnie oddziałuje na układ nerwowy. Likwiduje objawy wyczerpania nerwowego, działa antydepresyjnie i uspokajająco. Skutecznie ułatwia oddychanie, podnosi odporność organizmu i działa moczopędnie. Jest również lekiem obniżającym ciśnienie krwi. Naparem lub odwarem można przemywać skórę zakażoną bakteriami, trądzikową, tłustą.
Preparaty na spirytusie wcierane w bolące miejsca mają właściwości przeciwreumatyczne i przeciwartretyczne. Działają przeciwbólowo i odkażająco.
Arcydzięgiel ma zastosowanie także w kuchni. Używany jest do wyrobu kostek bulionowych, likierów, sosów. Liście można dodawać do ryb i owoców morza, sałatek, zup. Łodygi, podobnie jak szparagi, przyrządzone z masłem smakują wyśmienicie. Można je dodawać do pieczenia wieprzowiny. Kandyzowane ogonki liściowe i fragmenty baldachów, tzw. anżelika służą do dekoracji ciast i deserów.
Jak stosować
Nalewka z arcydzięgla
100g korzenia arcydzięgla zalać 500g alkoholu (40-60%). Po 2 tygodniach odcedzić. Zażywać 1-2 łyżeczki dwa do trzech razy dziennie przy kolkach, przeziębieniach, zdenerwowaniu, zadyszce.
Napar z arcydzięgla na trawienie
Łyżkę stołową korzenia arcydzięgla zaparzyć półtora szklanki wrzątku. Parzyć pod przykryciem 20 min. Odstawić na 10 min. Przecedzić przez sitko.
Pić w celu pobudzenia soków trawiennych po pół szklanki naparu 3 razy dziennie przed posiłkami. Do usunięcia nagromadzonych gazów - pół szklanki po jedzeniu 3 razy dziennie.
Napar na bezsenność
Po pół łyżki stołowej arcydzięgla i kozłka lekarskiego zaparzyć szklanką wrzątku. Parzyć pod przykryciem 10 min. Przecedzić przez sitko.
Pić przy bezsenności szklankę ciepłego naparu na noc.
Napar ziołowy na kolkę wątrobową
Po łyżce stołowej arcydzięgla i mięty zaparzyć 2 szklankami wrzątku. Parzyć pod przykryciem 10 min. Przecedzić przez sitko.
Pić w razie kolki wątrobowej szklankę ciepłego naparu co 2 godziny.