Hyzop lekarski - Naturalne leczenie

Hyzop lekarski (Hyssopus officinalis L.), znany wcześniej także jako izop, a w medycynie ludowej pod nazwą józefek lub józefka, jest zimotrwałym półkrzewem z rodziny jasnotowatych (Lamiaceae), dawniej wargowych (Labiateae). Roślina osiąga zwykle wysokość 40-60 cm, jej łodygi są czterokanciaste, u nasady zdrewniałe, w górnej części zielone. Liście ma lancetowate, zaostrzone, całobrzegie, podwinięte, naprzemianległe, prawie siedzące. Cała roślina jest gruczołowato owłosiona, o charakterystycznym, aromatycznym zapachu. Drobne kwiaty hyzopu, o szafirowofioletowym zabarwieniu (niekiedy różowe, czerwone lub białe), zebrane w gęste, jednostronne nibykłosy, ładnie kontrastują z ciemnozielonymi liśćmi. Owoc - rozłupnia rozpada się na cztery graniasto - jajowato - podłużne, ciemnobrunatne rozłupki.

Miododajny

Szacuje się, że wydajność miodu z 1 ha jego uprawy może dochodzić nawet do 120 kg. Hyzop nadaje się również na ogródki skalne, niskie żywopłoty, pełne uroku zwłaszcza w okresie kwitnienia (czerwiec - wrzesień). Można go także uprawiać w domu, na balkonie. Ojczyzną hyzopu lekarskiego są okolice południowej Europy i środkowej Azji. Zdziczały występuje w środkowej i północnej Europie, północnej Afryce, Skandynawii i Stanach Zjednoczonych. Zasiedla gleby ciepłe, o dużej zawartości wapnia oraz stanowiska ruderalne.

Już w starożytności znany był i uprawiany. Pisali o nim m.in. Dioskurides, Pliniusz Starszy oraz Hipokrates. Ten ostani w swoim podziale roślin leczniczych zaliczył hyzop do grupy ziół wykrztuśnych.

W Biblii jest gatunkiem wielokrotnie wymienianym: zarówno w Pięcioksięgu (II Mojż. 12, 21-33; III Mojż. 14, 1-7; IV Mojż. 19,6), w Psalmach (Ps. 51, 9), jak też u Ewangelistów (Jan 19, 29). Hyzop (grec. hyssopos) uważany był za roślinę świętą, służył do oczyszczania świątyń i rytualnych obmywań trędowatych. Istnieje wiele sprzecznych teorii na temat właściwego biblijnego nazewnictwa hyzopu. Autorzy niektórych z nich twierdzą, że w Biblii mowa jest raczej nie o hyzopie, a o którymś z gatunków lebiodki, macierzanki lub pokrewnym cząbrowi zielu Thymbra spicata L. Ostatnie badania (Bremness 1991) wskazują jednak raczej na hyzop. Niemiecki teolog J. H. Reusch już w 1870 r. pisał: Za pewnik sobie naprzód wziąć winniśmy, że nadnaturalne objawienie Boże nie ma nigdy na celu wzbogacenia świeckiej wiedzy naszej, dlatego Pismo Św. nigdy nie zamierza dawać nam wiadomości właściwie przyrodniczych.

W średniowieczu o hyzopie pisali Awicenna i św. Hildegarda. Awicenna zalecał hyzop jako środek leczniczy przeciw nowotworom skóry, wątroby, śledziony i macicy. w późniejszych wiekach leczono nim choroby płuc (także gruźlicę). w X w. do środkowej Europy sprowadzili go najprawdopodobniej benedyktyni, którzy używali hyzopu do aromatyzowania likierów.

Do Europy południowej i Polski hyzop dotarł wraz z innymi roślinami przyprawowymi w XVI w., rozpowszechniony głównie przez męskie zakony benedyktynów i cystersów. Zakonnicy uprawiali go w ogrodach przyklasztornych. Olejek hyzopu destylowano już w 1574 r.

Wiek XVI - obfitujący w literaturę przyrodniczą i kulinarną - był i dla hyzopu okresem renesansu. Ówczesne apteki wyrabiały syrop, wodę i powidełka hyzopowe. Zdaniem Hieronima Bocka, wino gotowane z hyzopem i zażywane w stanie ciepłym, miało stanowić dobrą antytoksynę dla różnych biotrucizn. Jacob z Bergzabern zalecał wywary hyzopowo-szałwiowe na choroby przewodu pokarmowego i suchoty, a koprowo-hyzopowe na piasek i kamienie nerkowe. M. Marx Rumpolt przytaczał w swoich przepisach recepturę na surówkę ziołową z zielem hyzopu.

Siedemnastowieczni kucharze odwrócili się od hyzopu, a pod koniec wieku XVIII już tylko sporadycznie dodawano go do gotowanych potraw mięsnych lub jarzyn. Szczególna zgodność tej rośliny jest ze świeżą fasolą - przypominali jeszcze autorzy różnych leksykonów. Wiek XIX był dla hyzopu okresem jeszcze mniej szczęśliwym; jedynie medycyna ludowa przypominała sobie czasem o wykrztuśnych właściwościach tej rośliny.

Współcześnie ceniony jest przede wszystkim jako roślina przyprawowa i ozdobna. Hyzop lekarski można uprawiać z siewu nasion bezpośrednio na miejsce stałe lub z rozsady, a także rozmnażać wegetatywnie przez sadzonki pędowe lub przez dzielenie kęp. Najlepiej pod jego uprawę przeznaczyć pole o wystawie południowej, osłoniętej od północnych i wschodnich wiatrów. Rośnie dobrze na glebach ciepłych, piaszczysto-gliniastych, dostatecznie przepuszczalnych, bogatych w wapń.

Gleba pod uprawę hyzopu powinna być starannie przygotowana, ponieważ roślina ta pozostaje na jednym miejscu przez 3-5 lat. Hyzop należy do roślin o niewielkich potrzebach nawozowych. Orientacyjne dawki nawozów mineralnych, w przeliczeniu na czysty składnik w kgˇha-1, wynoszą: N - 50-60 (1/2 dawki przed siewem nasion lub sadzeniem roślin i 1/2 po pierwszym zbiorze ziela), P2O5 - 40-50 i K2O - 80-100 w całości przed założeniem plantacji. w latach następnych nawozimy rośliny tak samo jak w pierwszym roku: azot w dwóch dawkach - 1/2 dawki wczesną wiosną i 1/2 dawki po zbiorze ziela, fosfor i potas w całości wczesną wiosną. Przed założeniem plantacji dobrze jest pole zwapnować (1,5-3,0 t CaOˇha-1). Przy uprawie z siewu wprost na pole, nasiona wysiewa się w kwietniu, w rzędy co 40 cm, na głębokość 0,5-1,0 cm. w celu ograniczenia strat powodowanych przez choroby zgorzelowe siewek i inne, przenoszone wraz z materiałem siewnym, nasiona należy zaprawiać. Wschody roślin następują po 8-14 dniach. Uprawiając hyzop z rozsady, sadzimy je na polu w maju, gdy mają one 8-10 cm wysokości, w rozstawie 40×40. Jeżeli chcemy formować żywopłot, odległości między roślinami powinny być nieco mniejsze. w początkowym okresie wzrostu hyzopu konieczne jest częste spulchnianie międzyrzędzi oraz odchwaszczanie roślin w rzędach. Jesienią, w celu zabezpieczenia roślin przed wymarznięciem, wskazane jest ich obredlenie. w pierwszym roku uprawy, kiedy hyzop wytwarza jedynie pędy zielne, można zrywać tylko pojedyncze listki.

Do suszenia ścina się ziele dopiero w drugim roku wegetacji, na początku kwitnienia. Zbioru można wówczas dokonywać dwukrotnie, przy czym ostatni nie powinien być przeprowadzany zbyt późno (do 1 września), aby rośliny przed nastaniem mrozów dostatecznie odrosły. Zebrane ziele należy suszyć w suszarni naturalnej, przy dobrym dopływie powietrza, lub w suszarni termicznej, w temperaturze nie przekraczającej 40°C. Plony ziela w pierwszym roku prowadzenia plantacji wynoszą 1,0-1,5 tˇha-1, w latach następnych do 3-4 tˇha-1.

Własne nasiona możemy zbierać na przełomie sierpnia i września, obcinając kwiatostany niemal do zdrewniałej części. Kłosy należy wytrząsać nad arkuszem papieru, gdyż bardzo łatwo się osypują. Na obszarach o łagodnych zimach rośliny hyzopu po kwitnieniu można przyciąć do wysokości 20 cm, w innych rejonach zabieg ten należy wykonać dopiero na wiosnę. w okresie wegetacji na hyzopie lekarskim choroby pasożytnicze zwykle nie występują. Natomiast żeruje na nim wiele gatunków szkodników. Do najważniejszych należą: ozdobnik lucernowiec, zmienniki, skoczki (zwłaszcza skoczek czarnoplamek), zwójka poziomeczka, gąsienice rolnic, piętnówki chwastówki, piętnówki grochówki oraz błyszczki jarzynówki.

Wódki i wina

Ziele hyzopu, jak również uzyskany z niego olejek, używane są do produkcji wódek ziołowych, win typu Wermuth i gorzkich likierów typu Chartreuse. Na Bliskim Wschodzie sfermentowane liście hyzopu służą do sporządzania orzeźwiających, niskoalkoholowych sorbetów.

W kosmetyce olejek hyzopowy znalazł swoje zastosowanie w postaci wody hyzopowej oraz jako naturalny insektycyd - ludowy środek przeciwwszawicowy.

W kuchni stosowane jest jako przyprawa świeże i suszone ziele hyzopu, o przyjemnym, balsamicznym, słodkawokamforowym zapachu i cierpkim, korzennym smaku. Przyczynia się do łatwiejszego przyswajania nawet ciężkostrawnych potraw; działa pobudzająco na gruczoły całego przewodu pokarmowego. Drobno posiekanymi listkami hyzopu można przyprawiać gotowane i smażone ziemniaki, surówki i sałatki wielowarzywne, smażone dania mięsne, gotowane ryby, zimne przystawki, zupy mięsne oraz warzywne (fasolowa, kalafiorowa, ziemniaczana), pasztety mięsne, jajecznicę, majonez, sosy, twarożek ze śmietaną. Hyzop doskonale harmonizuje z pietruszką i fasolą.

Przepisy

200 g masła
3 łyżki ziół
Do 200 g ubitego na miękko ręczną trzepaczką masła o temperaturze pokojowej, dodać 3 łyżki świeżo posiekanych ziół (hyzop, odrobina rozmarynu i oregano, estragon, 1 listek szałwii, tymianek, trochę szczypiorku, 1-2 utarte ząbki czosnku). Mieszankę skropić sokiem z cytryny i dodać szczyptę soli. Masło można używać do smarowania chleba lub do krótko smażonego mięsa. Mieszanki tej nie można wkładać do lodówki.

Zupa ziemniaczano-śmietanowa
75 dag ziemniaków
1 litr rosołu
liść laurowy,
1 łyżka majeranku
5 dag boczku
1 łyżka mąki
1 szklanka kwaśnej śmietany
sól, pieprz
Obrać 75 dag ziemniaków, pokroić w centymetrową kostkę, wrzucić do litra wrzącego rosołu, dodać liść laurowy, 1 łyżkę roztartego majeranku. Gotować 20 minut na wolnym ogniu. Pokroić w drobną kostkę 5 dag boczku i stopić, wsypać 1 łyżkę mąki i mieszając sporządzić zasmażkę, dodać ją do zupy. Po zdjęciu z ognia wlać szklankę kwaśnej śmietany, przyprawić solą, pieprzem i wsypać łyżkę posiekanych świeżych listków hyzopu.

W lecznictwie stosowane jest ziele hyzopu (Herba Hyssopi), zbierane na początku kwitnienia roślin (przełom czerwca i lipca). Surowiec zawiera olejek eteryczny (0,2-2,0%), w skład którego wchodzi ponad 50 związków, w tym pinen, terpinen, kadinen, pinokamfen, metylomirtenol, cyneol, kamfen; flawonoidy (około 3%), w tym diosminę; kwasy triterpenowe, w tym oleanowy i ursolowy (0,6%); garbniki (do 8%); fitosterol, barwnik hyzopin, glikozyd hyzopinę, gorycz marubinę, cukry, sole mineralne, witaminę C. w badaniach prowadzonych przez Katedrę Warzywnictwa, we współpracy z Katedrą Technologii Rolnej i Przechowalnictwa Akademii Rolniczej w Szczecinie stwierdzono, iż świeże ziele hyzopu, zebrane przed kwitnieniem, zawiera średnio 15,3% suchej masy, 1,8% popiołu w świeżej masie, 63,6 mg 100g-1 ś.m. witaminy C jako kwasu L-askorbinowego i 0,3% cukrów.

Garbniki i olejek eteryczny, zawarte w hyzopie, nadają tej roślinie właściwości przeciwzapalne i bakteriostatyczne, co wykorzystywane jest w leczeniu dolegliwości żołądkowo-jelitowych, dla zwiększenia łaknienia i polepszenia trawienia. Napary z hyzopu zmniejszają nieznacznie napięcie mięśni gładkich przewodu pokarmowego oraz przywracają prawidłową perystaltykę jelit, dlatego polecane są przy wzdęciach i nieregularnych wypróżnieniach. Hyzop stosowany jest także jako środek w leczeniu nadmiernej potliwości oraz w nieżytach górnych dróg oddechowych (wchodzi w skład kropli Pectosol). Zewnętrznie bywa używany do płukania jamy ustnej i gardła przy infekcjach bakteryjnych i stanach zapalnych, a ostatnio także jako płukanka do włosów. w lecznictwie ludowym hyzop stosowano na trudno gojące się rany. w "Zielniku klasztornym" Ojca Grzegorza, franciszkanina, hyzop jest jednym z głównych składników mieszanki do sporządzania okładów na kontuzje. Hyzopu nie zaleca się stosować w okresie ciąży. w dużych dawkach, podobnie jak alkoholowe intrakty z ruty, może powodować naturalne poronienia.

Wybrane receptury

PRZY BÓLACH ŻOŁĄDKA kwitnące i ulistnione pędy hyzopu smażymy na maśle. Można również sporządzać herbatę z dodatkiem miodu.

PRZY POTLIWOŚCI nadmiernej: odwar z ziela hyzopu w połączeniu z szałwią, orzechem włoskim, kwiatem maku polnego. Pić 3 razy dziennie po 1/2 szklanki.

PRZY NIEŻYTACH przewlekłych i ostrych, górnych dróg oddechowych i astmie: napar z 2-3 łyżek stołowych ziela i czubków kwiatostanów hyzopu na litr wody. Pić 3 razy dziennie po szklance.

OKŁADY na trudno gojące się rany i stłuczenia: napar z kwitnących pędów hyzopu.

REUMATYCZNE bóle: napar z ziela hyzopu (2-3 łyżki stołowe na litr wody, z dodatkiem miodu). Pić 3 razy dziennie po 1/2 szklanki.

DO PŁUKANIA przy stanach zapalnych jamy ustnej, gardła i migdałków: napar z kwitnących, ulistnionych szczytów pędów (3 łyżki stołowe na litr wody). w miejsce naparu niektórzy zalecają stosowanie odwaru, gdyż podczas gotowania do roztworu przechodzi większa ilość garbników.

OLEJEK HYZOPOWY znalazł także szerokie zastosowanie w mieszankach aromaterapeutycznych (do masażu, kąpieli, kompresów oraz inhalacji), przy napięciu nerwowym, reumatyzmie, przeziębieniu, astmie, zaburzeniach gastrycznych, kamicy nerkowej, stłuczeniach, ranach, egzemach.

ZIELE HYZOPU wchodzi w skład recepturowych mieszanek ziołowych: wiatropędnej, wykrztuśnej, przeciwpotnej, mieszanki stosowanej przy chorobach gardła i krtani oraz płukanek rozjaśniających i przyciemniających włosy.